Trên miền đất Phú Thọ, với 34 dân tộc anh em cùng sinh sống, đời sống văn hóa của đồng bào nơi đây vô cùng phong phú, đã tạo nên một bức tranh đa màu sắc, mảng khối về văn hóa, đặc biệt là ẩm thực. Mỗi một dân tộc lại có những món ăn được chế biến theo những cách riêng từ nguồn nguyên liệu đặc trưng, nhưng tựu chung lại, đó đều là những nét văn hóa cả về vật chất và tinh thần của người dân Đất Tổ.
Nói đến xôi ngũ sắc ở Phú Thọ, người ta thường nhắc đến xôi nếp của đồng bào Mường, Tân Sơn. Là một món ăn bình dân, nhưng lại thể hiện những giá trị tinh tế trong quan niệm, ứng xử của con người với tự nhiên, về tinh thần lao động hăng say để làm nên những hạt gạo, về lòng hiếu thảo và ứng xử đẹp của con người. Giống như sự đa dạng trong các mối quan hệ xã hội của con người, xôi ngũ sắc là sự kết hợp đa dạng, tinh tế của nhiều loại cây, củ, quả để tạo thành món xôi thơm, ngon độc đáo.
Từ lâu xôi ngũ sắc được biết đến là đặc sản ẩm thực, một món ăn truyền thống trong các dịp lễ tết của đồng bào dân tộc Mường. Xôi ngũ sắc tượng trưng cho âm dương ngũ hành, cho tình đoàn kết của cộng đồng dân tộc Mường nói riêng và cộng đồng các dân tộc nói chung.
Để có một nồi xôi ngũ sắc ngon, đẹp mắt cần trải qua nhiều quy trình tỉ mĩ từ khâu chọn nếp, những hạt gạo nếp cái hoa vàng căng mẩy, được tạo ra từ một nắng hai sương cấy gặt của người nông dân để thành phẩm đạt được là hạt xôi bóng, thơm và dẻo. Tiếp đó, người Mường dùng những lá cây có sẵn trong vườn để tạo màu cho xôi. Màu đỏ được tạo nên từ lá cây cơm đỏ, màu tím lấy từ lá cơm đen, màu xanh từ lá cây riềng hoặc lá gừng, màu vàng là màu của nghệ tươi, màu trắng là màu nguyên thủy của gạo nếp.
Để đảm bảo màu đẹp, người hái phải tránh không được để lẫn các loại cây màu với nhau. Tiếp đó là sự cầu kỳ trong khâu nấu lá, giã lá, củ để lấy nước màu dùng cho việc trộn vào gạo nếp để tạo màu. Gạo nếp cái sau khi được ngâm nước sẽ được trộn theo từng màu khác nhau, ngâm qua đêm để màu thấm vào từng hạt gạo nếp. Sự kỹ tính của món xôi ngũ sắc còn ở chỗ các loại cây, lá màu cũng phải được nấu ở các nồi khác nhau để tránh bị lẫn màu.
Khâu quan trọng cuối cùng là đồ xôi. Người Mường, Tân Sơn đồ xôi trong một cái nồi chuyên dụng gọi là “chõ đồ xôi”. Khâu đồ xôi cũng đòi hỏi sự cầu kỳ không kém khi người đồ cũng phải bỏ từng lượt gạo đã trộn màu vào trõ. Gạo nhuộm những màu sắc mạnh, dễ bị dây màu sang các màu khác như vàng, đỏ, tím thường được rải ở lượt dưới cùng trõ đồ, ngăn cách nhau bằng lá chuối và trên cùng chắc chắn phải là lớp gạo nếp nguyên thủy, màu trắng. Riêng màu trắng được để trên cùng để tránh bị nhuộm màu bởi những màu khác. Quá trình đồ xôi ngũ sắc cũng đòi hỏi phải có một sự cảm nhận đủ chuẩn của người nấu để có thể nấu một nồi xôi đủ thời gian, vừa chín tới, vừa đượm màu. Người Mường luôn canh lửa vừa, khi nào nếp có mùi thơm là xôi đã chín. Xôi sau khi chín được bắc ra khỏi bếp cũng là lúc bàn tay khéo léo của người nấu xới, gạt để trộn đều các lớp xôi màu với nhau để xôi được trộn thành ngũ sắc đẹp mắt. Khi chín hương thơm của nếp quyện với hương thơm đặc trưng của cây cỏ nơi núi rừng Tân Sơn đã khiến xôi ngũ sắc không thể lẫn với bất cứ loại xôi nào khác. Hạt xôi bóng đẹp nhưng không ướt, khi nguội hạt se lại nhưng vẫn mềm, dẻo và thơm đặc trưng.
Sắc màu của xôi ngũ sắc cũng thể hiện những ước vọng của người Mường về một cuộc sống hài hòa với trời đất, sự sum vầy của gia đình, sự gắn kết của cộng đồng và sự may mắn trong cuộc sống. Năm màu của xôi tượng trưng cho triết lý ngũ hành âm dương và con người hòa hợp. Màu đỏ tượng trưng cho Hỏa, màu trắng tượng trưng cho Kim, màu đen tượng trưng cho Thủy, màu vàng là Thổ và màu xanh tượng trưng cho Mộc. Đồng thời, nó còn thể hiện tình cảm đoàn kết của dân tộc Mường nói riêng và các dân tộc ở miền Tây Bắc nói chung.
Sắc màu và sự thơm dẻo của xôi ngũ sắc cũng khẳng định sự ứng xử linh hoạt của con người trước thiên nhiên và đời sống xã hội. Vì thế, xôi ngũ sắc là món ăn thường được đồ để sử dụng trong các dịp lễ, tết, những bữa tiệc tiếp khách quý. Mâm xôi ngũ sắc trong những ngày lễ tết thể hiện lòng thành kính, biết ơn của con cháu với ông bà tổ tiên, tình yêu thương, sự gắn kết của cộng đồng và cầu mong mùa màng tốt tươi, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, yên bình.
Hãy đến Tân Sơn, đến với Vườn Quốc Gia Xuân Sơn để hòa vào thiên nhiên, hòa vào sắc màu truyền thống của cộng đồng các dân tộc nơi đây và đừng quên thưởng thức món xôi ngũ sắc độc đáo với hương vị đặc biệt từ thiên nhiên của núi rừng Tân Sơn./.
Bài và ảnh: Bích Ngọc – Trung tâm TTXT Du lịch
