Đền thờ Trạng Nguyên Vũ Duệ ở trung tâm làng Trịnh xá, phía Bắc giáp làng Phù Phong, phía Đông giáp sông Thao, phía Nam giáo làng Vĩnh Lại, phía Tây giáp Tứ Xã. Làng Trịnh Xá xưa gọi là kẻ Trịnh.
Vũ Duệ thuở nhỏ tên là Vũ Nghĩa Chi, sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo. Vũ Nghĩa Chi mồ côi cha mẹ sớm, năm 6 tuổi được ông Vũ công Cán là người trong dòng tộc đón về làm con nuôi, cho ăn học. Chi sinh ngày 8 tháng Chạp năm Mậu Tý ( 1468). Năm 20 tuổi ông đỗ đầu thi hương, khoa thhi Hội năm Canh Tuất, niên hiệu Hồng Đức thứ 21, ông đoạt giải Trạng Nguyên. Ông làm việc nước từ đời Lê Thánh Tông tới các triều vua: Hiến Tông, Túc Tông, Uy Mục, Tương Dực và Chiêu Tông. Ông làm việc từ chức tham phủ tới lại bộ thượng thư đông các đại học sỹ, Trịnh ý bỉnh văn, Thiếu Bảo, tước Trình khê hầu. Thời Chiêu Tông đất nước suy tàn, tướng võ Mạc Đăng Dung thoán quyền cướp ngôi vua. Ông không chịu nổi tử tiết ngày 16 tháng 8 năm Nhâm Ngọ (1522)
Trạng nguyên Vũ Duệ với 55 tuổi đời, có 32 năm tận tụy làm việc nước, ông là “sao sáng, mây lạ” là “Vàng ngọc” là “ gươn can tương” phò vua, giúp nước vì dân. Đời ông sáng ngời tấm gương “ Trung quân, ái quốc”. Trạng nguyên Vũ Duệ còn để lại đến nay nhiều bài thơ bất hủ và các bài Chiêm bạt ứng chế, đình đối, sách văn và bút tích tịa văn bia Quốc tử giám Văn Miếu Hà Nội. Khi nhắc đến tên ông, chúng ta tự hào về vị Trạng Nguyên duy nhất của tỉnh Phú Thọ, càng tự hào về vị học cao, đức vọng, đầy lòng yêu nước, thương dấn, bản lĩnh cương thường, sắt thép “ Trung, hiếu, tiết nghĩa”. Tiến sỹ Hà Nhiệm Đại (Triều Mạc) đã ca ngợi, vịnh về ông:
“ Nhất cử đăng khao niên thiếu kỳ
Danh nho sự nghiệp thế gian kỳ
Lăng lăng Thiếu Bảo can như thiết
Bất phụ Thuần Hoàng tích giản tri”
Tạm dịch:
“ Tuổi trẻ đỗ đầu các khóa thi
Danh nho sự nghiệp thật là kỳ
Trung, trinh Thiếu Bảo lòng như thép
Không phụ Thuần Hoàng đoán tự xưa”
Vũ Duệ đứng đầu trong số 13 vị đại thàn trung thần tử tiết. Sau 44 năm, tháng 11 năm Bính Ngọ ( 1566) vua Lê Anh Tông đã tuyên dương công trạng tiết nghĩa của 13 vị đại thần tử tiết, xếp Vũ Duệ tướng hàng đầu. Nhà nước xây đền thờ kiến trúc “ Nội công, ngoại quốc” tại ngõ Đông An,, xã Trình Xá, tổng Vĩnh Lại, huyện Sơn Vi, phủ Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ). Đền có tên là: “ Trạng nguyên tiết ngĩa từ”. Đền có nhiều câu đối có từ thời nhà Lê, nhà Nguyễn như sau:
Câu 1 “ Hùng văn cắng cổ sơn hà dũng
Liệt tiết huyền thiên nhật nguyên minh”
Tạm dịch:
“Bút chiến xưa nay lừng đất nước
Thấu trời tử tiết tháng ngày soi”
Câu 2:
“ Tụy tụ tinh thần sùng báo bản
Hà âm công đức sự như sinh”
Tạm dịch:
“Tụ hợp tinh thần đền báo Tổ
Nhớ ơn công đức lúc sinh thời”
Các nhà Lê, nhà Nguyễn đều ban sắc phong biểu dương uy linh và công lao, tử tiết của trạng nguyên Vũ Duệ. Hàng năm ngày 16 tháng 8 âm lịch nhân dân làng Trình xá tổ chức lễ hội đền quan trạng. Từ đầu năm chức sắc và già làng đã cất cử ông mạnh bái, phải chọn kỹ lưỡng các mặt: Gia đình phong quang không chở ngở là người cao niên, có hàm phẩm chức sắc ngôi thứ, nhà giàu có uy tín với họ hàng làng xã. Ông mạnh bái được cống 3 mẫu, 2 sào ruộng Điền khoa thu hoạch dùng vào các nơi là chỉ tế một tuần ( các nơi khác tế tam tuần). Mạc Đăng Dung là quan võ, Vũ Duệ là quan văn, hai vị thượng lai và tướng võ rất nhiều năm phò lê. Khi Vũ Duệ tử tiết Mạc Đăng Dung đã về tại Trình Xá và tế “ Trạng nguyên Đoan Chính” tịa đền “ Trạng nguyên tiết nghĩa từ”. Bản văn tế rằng:
“Thượng: Mạc triều hưng thế
Hạ: Trình Xá lê dân
Cung Nghinh:
Lê Triều Canh Tuấn khoa
Đệ nhất giáp tiến sĩ
CẠp đệ, đệ nhất danh
Trinh ý, bỉnh văn
Công thần Thiếu bảo
Lại bộ Thượng thư
Kiêm đông các đại học sĩ
Nhập thị kinh diên
Trình khê hầu Vũ phủ quân
Thụy Đoan Chính
Hoành vu dĩ vọng. quốc tích khang dân
Hộ quốc dự bảo Trung Hưng
Gia phong trác vĩ. Thượng đẳng thần. Lễ kính tâm thành
Muôn vọng đảo cầu. Tích huy quốc khánh”
Dịch nghĩa:
“Bề trên nhà Mạc thịnh trị
Kẻ dưới là xã Trình Xá
Cúc cung bái:
Ngài thi Hội năm Canh Tuất thười Hồng Đức thứ 21
Xếp bảng giáp hàng tiến sĩ
Đoạt giải Trạng nguyên
Chức Trinh ý công thần
Công thần Thiếu Bảo
Lại bộ Thượng thư
Kiêm Đông các đại học sĩ
Nhập cung dạy các hoàng tử
Tước Trình khê hầu Vũ phủ quân
Tử tiết ban Thụy Đoan Chính
Chí khí lớn lao, giúp nước vì dân
Góp phần đưa đất nước Dực bảo Trung Hưng
Gia phong công trạng Thượng đẳng thần
Kính lễ thành tâm. Mong ngài che chở, giúp nước thanh bình thịnh trị”
Tế xong lần lướt theo như Hương ước của xã Trình Xá thứ tự vào chiều 4 lễ. Hạ lễ hàng tộc đem phần của họ mình về theo suất đinh ăn cỗ, uống rượu. Cac ông có phẩm hàm, tránh phó trưởng, chức sác uống rượu tại Đền. Các trò chơi kéo co, đánh đu 4 cọc, tổ tôm điểm, bơi shcair, đánh vật, bắn nỏ được tổ chức và có ban giám khảo chấm. Buổi tối công bố kết quả và trao phần thưởng cho loại nhất, nhì, ba của từng bộ môn chơi.
Hội Đền Vũ Duệ là hội lớn của cộng đồng xã Trình Xá. Các xã Vĩnh Lại, Cao Xá cũng đến dự lễ và góp vui tranh giải thưởng.
Bài: Nguyễn Ngọc Tăng – CHT Chi hội VNDG H.Lâm Thao
